Hierbij transscript van lezing door prof. mr. dr. J.G. Brouwer in Vita Nova te Middelstum van 22 mei 2015. Met dank aan Kor Dwarshuis. De originele geluidsopname is hier te vinden.

Ja dames en heren, u moet nog heel even geduld hebben, dan is het pauze. Ik heb even geaarzeld of ik u niet zou aanbieden om nu al te pauzeren, maar ja, dan is er straks niemand meer die naar mij luistert, dus ik dacht ik ga toch gewoon maar door. Zo doe ik dat bij de studenten ook altijd. De vorige sprekers waren overigens wel bescheiden want ik had ze nog een nieuwtje verteld, om vijf voor zes kreeg ik een mailtje van de rechtbank Noord-Nederland, dat er inderdaad, naar aanleiding van het voorstel van Fokko Oldenhuis, een bevingskamer komt.

Ik had net een mailtje gekregen van iemand die zei, goh da’s interessant om misschien vanavond te melden. Dus dat doe ik hierbij. Ik heb momenteel een vak lopen, das de  studentenrechtbank, dan procederen de studenten tegen elkaar. En toen vertelde een van de jury-leden, een rechter uit de rechtbank Noord-Nederland, die zei, we hebben volgende week de eerste aardbevingszaak en die wordt live gestreamed dus daar kunnen jullie naar kijken. Dus ik zei, goh, X (ik mag zijn naam niet noemen) zit jij dan in de bevingskamer? Hij zei, bevingskamer, daar weet ik helemaal niks van. Ik zei, volgens mij weet jij het heel goed. En hij kleurde tot achter zijn oren.

Goed, we hebben net een beetje gesproken over waar komen al die gelden vandaan? Ik hoorde Kamp vanmiddag nog zeggen dat 64% van de gelden inmiddels van de overheid komt he. Zowel voor het Centrum voor Veilig Wonen, en misschien ook wel voor de Dialoogtafel. Dat gaf ie vanmiddag onomwonden toe. Ik vraag me wel eens af, is die NAM eigenlijk wel solvabel genoeg om al deze schade te vergoeden. Ik bedoel van elke 100 (honderd) euro die we uit de grond halen houdt de NAM er acht (8) over en 92 zijn er voor de overheid. Dus je kan je afvragen wie je nou eigenlijk aan moet spreken, want als het gaat over versterken van huizen, gebouwen. We hebben aanvankelijk gezegd 35 huizen, en toen kwamen er allerlei bedragen uit. Uiteindelijk hebben we nu gezegd van 130.000 huizen, dat gaat ongeveer 130 miljard kosten. We hebben dat rapport van de Provincie erbij gekregen, ja de appartementsgebouwen waren niet meegerekend he, dus de flats en dergelijke. Ja maar daar gaat een hoeveelheid kosten in zitten. En vanmiddag zei iemand, ja maar we hebben ook geen rekening gehouden met de bekabeling in de grond. We hebbben geen rekening gehouden met wegen die verzakken. We hebben geen rekening gehouden met bruggen. Hij zegt dat gaat een veelvoud van 130 miljard kosten. Nou dat kan de NAM absoluut niet financieren. Dus de eerste vraag die vanavond even wilde stellen van, kunnen we dan ook niet de overheid aanspreken? Daar heeft mijn collega Bröring ook al eventjes over gesproken. Volgens mij kan dat heel makkelijk, zelfs buiten een bestuursrechtelijke procedure om. Kijk, de spin in het web van de organisatie van de gaswinning dat is de “Maatschap Groningen”, die bepaalt de facto hoeveel er uit de grond gehaald wordt. Kijk, de minister zegt je mag er zoveel uithalen. Voor het eerste half jaar was dat in dit geval 16,5 miljard kubieke meter gas. Maar hoeveel er echt uit de grond gehaald wordt, dat bepaalt de maatschap, en wie zitten er nou in die maatschap, daar zit in de NAM (Exxon en Shell dus), daaronder ziet u het staan, en daar zit in EBN en de minister zelf. En de stemverhouding is 50% dus voor 50% bepaalt de overheid hoeveel er uit de grond gehaald wordt en voor 50% de NAM. En die maatschap, maar daar heeft laat ik zeggen nog geen enkele jurist eigenlijk onderzoek naar gedaan maar die zou eigenlijk aangesproken moeten worden. Ik denk dus in de toekomst niet meer zozeer met de NAM te maken krijgen, alswel met deze maatschap. Dat is voor ons gunstig, voor u gunstig, want dat betekent, ja, de maatschap kan niet omvallen. De banken kunnen niet omvallen, maar de maatschap ook niet.

Goed, ik maak even een sprongetje. Mijn collega’s hebben gesproken over ja, hoe moet er nou met de schade omgegaan worden en dergelijke. Ik ben een iets ongenuanceerdere denker. Ik heb mij gestort op de vraag: hoe kunnen we nu zorgen dat de gaswinning hier ophoudt. En zijn daar nu argumenten voor ergens aan het recht te ontlenen? En naar aanleiding daarvan heb ik me de vraag gesteld van, hoe zit het met het recht op veiligheid? Nou dat is geen grondwettelijk recht, dat vind je niet in onze grondwet. Daar is ooit wel sprake van geweest. Maar je vindt het wel in allerlei verdragen. Met name in het EVRM (Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, red). Niet letterlijk maar je kan het uit een aantal bepalingen destilleren. Hoe belangrijk is veiligheid nou? Nou ik was niet zo lang geleden in Zuid-Afrika en daar maakte ik samen met mijn vrouw een fietstocht met een gids door Cape Town, en toen vroeg ik op een gegeven moment aan de gids, waar kom je eigenlijk vandaan want ik had wel in de gaten dat ie niet uit Zuid-Afrika zelf kwam. Nee hij kwam uit de Congo. Toen zei ik, wat heeft een land als Zuid-Afrika voor jou te bieden. Hij zegt, maar één ding, da’s veiligheid, de rest kan ik zelf wel. Toen dacht ik, kijk zo belangrijk is veiligheid nou, dus ik dacht dat is voor mij een reden te meer te meer om daar nou eens onderzoek naar te doen. Nou goed, u weet allemaal en waarschijnlijk sommige mensen veel beter dan ik dat we in 1959 hier een gasvondst hebben gedaan, dat we ongeveer voor 2800 miljard (aanvankelijk dacht men veel minder hoor, paar honderd miljard kubieke meter gas in de grond zou zitten) maar uiteindelijk is het 2800 miljard kubieke meter, het is eigenlijk 3500 miljard kubieke meter maar men denkt dat 2800 winbaar is.

Dat zit in poreuze zandsteen, en het zit, althans aanvankelijk zat er 350 bar op he, dus het kwam met een druk omhoog, je hoefde maar een buis in de grond te steken, het kwam spontaan omhoog, dus de winningskosten waren bijna nihil.

Tot 1990 ziet u dat we soms wel voor bijna 100 duizend miljard kubieke meter uit de grond hebben gehaald. Dus gigantische hoeveelheden. Maar in 1990 is de hoeveelheid bar waarop dat gas in de grond werd aangetroffen, was teruggelopen tot ongeveer 200 bar. En toen bleek dus de bovendruk groter te worden dan de opwaartse druk. En dat is de ellende gaan veroorzaken. Dus als je kijkt naar het moment waarop de grondcompactie, verzakking, daadwerkelijk een grotere snelheid is aan gaan nemen, waarop er bevingen zijn ontstaan, dan is 1990 eigenlijk het peiljaar. Daar is de bovengrondse druk hoger geworden dan de ondergrondse druk. Nou ja goed, je ziet hier een plaatje staan wat men verwacht waarop die grondcompactie in 2050 zal eindigen. En de cijfers daarover lopen heel sterk uiteen. Dit zijn schattingen van de NAM. Ik denk dat je daar een halve meter bij op moet tellen, maar goed. Grondcompactie is volgens de NAM niet zo’n probleem, want we zakken allemaal tegelijk naar beneden toe. Maar ja, dat blijkt niet het geval te zijn he. We zitten op verschillende grondsoorten. Huizen staan soms op verschillende grondsoorten. Met name moeras, soms veen. Dus dat betekent dat de huizen onevenwichtig zakken. Een studente van mij die overigens uit Middelstum komt, schreef afgelopen jaar een scriptie bij ons, bij mij. Haar titel was ook: “NAM laat je zakken”. En dat bedoelde ze in dubbel opzicht.

Anderzijds is er natuurlijk de bevingen als probleem. En daar heb ik het voornamelijk over. Maar ik realiseer me onmiddelijk dat grondcompactie, grondverzakking ook wel degelijk een groot probleem is. Goed, ik zei het al. In 1990 is die druk teruggezakt tot 200 bar. Hij zit nu ongeveer op 90 bar. Dus dat is gigantisch gezakt. Dat betekent ook dat als je met geologen hierover spreekt, die zeggen van ja, er is eigenlijk maar één manier om aan de bevingen te ontsnappen en dat is het ballonnetje weer opblazen. Die hoeveelheid bar terugbrengen naar tenminste 200. Er is iemand die heeft er allemaal prachtige plannen over, nou dat moeten we allemaal eens aan economen voorleggen. Goed, daar zal ik u nu niet mee vermoeien. Dit is een beetje het proces wat plaatsvindt: eerst ontstaat er drukdaling bij de put. Die plant zich voort in het veld. Dan krijg je reservoir-compactie. En op een gegeven moment wordt de stress zo groot, dat dat poreuze zandsteen instort, en dan krijg je een beving. Dat zijn hele bijzondere bevingen trouwens die niet vergelijkbaar zijn met welke beving in de wereld dan ook.

Dit is het gebied waar het gas wordt gewonnen en u ziet in het gebied nog geen enkel cirkeltje of wat ook staan. U ziet hier, laat ik zeggen, de grootte van de cirkel geeft de kracht van de beving aan, en u zult straks in het plaatje zo in de loop van de jaren steeds meer van die cirkeltjes zien, niet alleen in frequentie toenemend maar ook in zwaarte toenemend. Nou dit is 1990 – 1995, dat is nog heel matig, maar toch al wel voor sommige mensen buitengewoon hinderlijk. Dan krijgen we 1995 – 2000, nou dan ziet u wel dat het aantal bevingen enorm is toegenomen. En de zwaarte toeneemt. 2000 – 2005, 2005 – 2010, dan ziet u al dat het enorm toegenomen is. En om 2010 – 2015 dan is het gigantisch toegenomen. Nogmaals, zowel aantal trillingen, aantal bevingen, als zwaarte.

En dit is, laat ik zeggen, het totaal tussen 1990 en 2015. De schattingen lopen een beetje uiteen al naar gelang je telt maar laat ik zeggen tussen de 800 en 1000 bevingen hebben we tot nu toe in dit gebied gehad. Dit geeft nog even aan in een diagrammetje wat de hoeveelheden bevingen zijn en u ziet hier mooi uitgedrukt dat zowel de zwaarte als het aantal enorm is toegenomen in de loop van de jaren.

Hoe gevaarlijk zijn die bevingen nou? Of eigenlijk moet ik zeggen, hoe gevaarlijk is die grondbeweging nou. Die hangt van vier factoren af. Dat is, de grondcompactie, de kracht van de bevingen, de grondversnelling, laat ik zeggen, die trillingen worden doorgegeven door de grond, en die is in veengebied heel anders dan in kleigebied. Kleigebied absorbeert die trillingen nog enigszins, maar veengebied geeft dat bijna sneller door dan de trilling is ontstaan. Dus het hangt heel sterk er van af, waar de beving plaatsvindt, en wat de grondversnellingsfactor is. En natuurlijk heel belangrijk, de sterkte van de bouwwerken. Dus huizen, woningen, gebouwen, kantoren, ziekenhuizen, en infrastructurele werken, als bruggen, maar niet te vergeten ook dijken. Ik hoorde collega Oldenhuis net zeggen, “dit staat als een dijk”, maar daar heb ik niet zo veel vertrouwen meer in moet ik eerlijk zeggen. Ik ben bij een bijeenkomst geweest van het Waterschap, van twee Waterschappen: “Hunze en Aa” en “Noorderzijlvest” en daar werd ik toch wel een beetje door, nou niet in paniek gebracht, maar ik maakte me toch wel zorgen, want men wist eigenlijk niet goed wat een aardbeving met een aardige grondversnelling in het Eemskanaalcluster zou gaan doen. En ik dacht in mijn onwetendheid, goh misschien moet je dan die dijk verzwaren, maar dat zou ook wel eens een omgekeerd effect kunnen hebben werd me uitgelegd.

Goed, dus die vierde factor, laat ik daar eerst eens eventjes op ingaan. Laat ik zeggen, we hebben Europese normen, we zitten per slot van rekening in een EU, en we hebben daar de Eurocode 8. En daaraan moeten woningen, gebouwen en dergelijke voldoen. Dat betekent dat er aan een bepaalde “No collapse” norm moet worden voldaan. Maar die is op geen enkele manier op dit moment gehaald in Groningen. Door praktisch geen gebouw. Misschien dat het Forum waar men nu steggelt over de kosten van preventie, waar collega Oldenhuis over sprak, daar het daar voor het eerst gehaald gaat worden, maar voor het overige, geen gebouw dat er op dit moment aan voldoet. We hebben wel sinds februari dit jaar de NPR, de Nederlandse Praktijk Richtlijn. Dat zijn nog geen juridisch bindende normen, maar dat zijn een soort van voorontwerp wat moet gaan behoren bij het bouwbesluit. Je hebt een Woningwet en daaronder hangt een bouwbesluit, dat is een Algemene Maatregel van Bestuur, en daaronder moet een bijlage komen waaraan de woningen dan in dit gebied moeten voldoen, maar dat duurt een hele tijd, want men weet eigenlijk niet goed hoe die er uit moeten gaan zien, want de Groningse bevingen zijn uniek in de wereld. We hebben wel een American Earthquake Code maar die is absoluut niet toepasbaar. We hebben in Nieuw Zeeland gekeken, we hebben in Japan gekeken, maar dat zijn allemaal diep-tectonische trillingen terwijl hier de bevingen op drie kilometer plaatsvinden. Hoogfrequente trillingen. Er is op het ogenblik een ploeg mensen uit Nieuw Zeeland die allerlei adviezen geven, maar het zijn wel heel andersoortige bevingen.

Goed, we hebben nu die NPR, de Nederlandse Praktijk Richtlijn. Die is er sinds februari dit jaar, maar ik vroeg aan een constructeur, wordt het ook al gebruikt? Nee, absoluut nog niet, zegt ie, dat zijn niet juridisch bindende normen, die worden nog door geen aannemer aangehouden. Dat zal pas gebeuren als dat bouwbesluit wordt aangepast. Maar ja, dan zitten we nog, hoe snel kan dat dan? U weet misschien beter dan ik dat dat misschien wel tientallen jaren kan duren voordat alle gebouwen in Groningen aardbevingsbestendig zijn gemaakt. Wat men dus doet, men gaat een zogenaamde “No regret” norm hanteren. Men weet ook niet, ja we gaan misschien wel te sterke funderingen aanleggen. Dus men wil, op een soort van 50% norm van die Eurocode aan zitten. Niet te veel maar dan kunnen we ook wat meer huizen doen, maar dan nog gaat het jaren en jaren voordat we op het juiste peil zitten.

Dat is het bovengrondse effect, en het hangt natuurlijk sterk af van de bevingen, ja hoe zwaar worden die, ja wat zijn de voorspellingen. Daar hebben we verschillende voorspellingen over, de zwaarste beving zou vijf kunnen zijn. Er is een Amerikaans gebied dat een beetje vergelijkbaar is met Groningen, daar is al eens een keertje een beving van vijf voorgekomen op de schaal van Richter. Hier is het vier – vier-en-een-half misschien tot nu toe maximaal maar men sluit ook niet uit dat het vijf is. En die beving is niet het meest grote gevaar. Met name die grondversnelling, daar heeft men hele erge grote twijfels over, wat gaat dat doen he, maar dan hangt het er dus vanaf waar de beving plaatsvindt.

Dat gevaar dreigt wel degelijk en dat betekent dus dat, ik heb pas een overleg gehad met college van B&W in Groningen en die zeggen wij maken ons ernstig zorgen over appartementencomplexen in de wijk Beijum, ik noem maar wat, dat ligt tegen het gasveld van Ten Boer aan, en hoe die andere wijk, niet Beijum, maar daarnaast, Lewenborg. En ze zeggen ja, wat moeten we daarmee doen, moeten we die mensen waarschuwen dat die fundering eigenlijk op geen enkele manier deugt. Ja, ik zou het maar doen, ik zou maar transparantie bieden, dan kunnen de mensen hun eigen verantwoordelijkheid nemen.

Maar goed, dat zijn dus grote problemen. Ik word wel eens door een collega-geoloog op de vingers getikt, die zegt, je overdrijft, maar goed, ik haal mijn wijsheid maar uit rapporten van het SodM, het Staatstoezicht op de Mijnen, en die waarschuwen voor, die hebben bijvoorbeeld een deelstudie gedaan voor Huizinge, en die zeggen, als daar een beving van vier-en-een-half optreedt, dan kunnen we rekenen op 120 doden. En hoeft niet persé direct het gevolg te zijn van de beving, maar het kan ook komen door brand. Als we kijken naar aardbevingen in het buitenland, de meeste doden in San Fransisco de laatste keer, zijn ontstaan door brand. Elders in de wereld door overstroming. Dus we weten het eigenlijk niet goed. Maar dat die risico’s er zijn, ja dat kunnen we niet ontkennen.

En dan kom ik eventjes terug bij het verhaal dat die bevingen in Groningen zo uniek zijn, u moet zelf maar eens nagaan, u bent ervaringsdeskundige, ik zeg elke keer, die schaal van Richter en ook die van Mercalli, waar de bovengrondse effecten mee worden uitge… die zijn niet toepasbaar in Groningen. Ik heb nu twee keer een beving meegemaakt. Ik heb nu twee keer een beving meegemaakt, ik woon in het centrum van Groningen. De ene keer was Huizinge. Toen voelden we echt een enorme schok door ons huis gaan. Er vielen halve dakpannen van het dak. Toen dacht ik, als dat drie punt acht is, en als je kijkt wat hier drie punt acht is, en hoe ver wij van het epicentrum verwij…, dan kan dat eigenlijk niet. Dus die ondiepte van de bevingen in Groningen, die laten zich niet goed uitdrukken, dat is geen betrouwbaar instrument wat betreft de Schaal van Richter, maar ook niet wat Mercalli betreft, want de laatste die Groningen binnenkwam was twee punt acht, nou twee punt acht daar word eigenlijk zo’n beetje van gezegd, ja het voelt eigenlijk alsof er een vrachtwagen… nee hoor niet eens, nauwelijks merkbaar, nou ik zweer u, ik zat achter mijn beeldscherm, en ik zat wel op de tweede verdieping van een gebouw bij ons maar dat ging toch echt vijf centimeter naar rechts en kwam weer terug. Dus ook Mercalli is dus gewoon niet toepasbaar. En ik vroeg ook aan een constructeur vorige week in Groningen. Ik zeg, wanneer ben jij nu, hij is degene die onder andere betrokken is bij het opstellen van die nieuwe bouwnormen, die NEN-normen, wanneer ben je nou gealarmeerd? Hij zegt, “door Huizinge”. En daarvoor dan? Ja, zegt hij, ik dacht altijd Richter, dat is niks, twee punt zoveel, misschien eens een keertje drie. Hij zegt, pas nu begrijp ik dat die schalen hier eigenlijk helemaal niet van toepassing zijn. En pas nu begrijp ik dat onze bouwnormen dus hele andere moeten zijn. Dit zijn hoogfrequente trillingen, heel kortstondig. Hij zegt, we weten eigenlijk ook niet goed hoe die bouwnormen eruit moeten gaan zien. Maar goed, de NAM biedt wel excuses aan maar gaat onverdroten voort met het produceren. Het is gek he, ik heb de laatste tijd wel eens contact met de NAM, en laatst melden ze dus triomfantelijk, ja we hebben onze excuses aangeboden. Toen zei ik, ja ik was van de week in de rechtszaal en daar was iemand die werd voor tien dagen zijn huis uitgezet, op grond van de wet Tijdelijk Huisverbod, omdat ie zijn partner geslagen had (meestal zijn het mannen moet ik eerlijkheidshalve toegeven) maar toen bood ie in de rechtszaal zijn excuses aan. Toen zei ie, ja ik sla haar vanavond wel weer maar ik heb toch mijn excuses aangeboden. Ik zeg, daar doet mij jullie gedrag aan denken. [applaus]

We hebben een paar keer gesproken over het instemmingsbesluit, aan de NAM is de opdracht gegeven je moet een nieuw plan ontwerpen op basis waarvan je nu veilig gaat winnen. Daaraan heeft de minister in december van het vorig jaar zijn goedkeuring heeft verleend, dat is dat instemmingsbesluit, daar zijn partijen tegen in het geweer gekomen, dat is die voorlopige voorziening geweest waar we nu uitgebreid aandacht aan hebben besteed. Die bodemprocedure moet nog komen.

Wat heeft die voorzieningenrechter, die kort-gedingrechter zal ik maar zeggen, nu gezegd? Ja die stichting Vrienden van Centraal Groningen had natuurlijk allerlei argumenten aangevoerd ontleend aan het Europees Verdrag voor de Bescherming van de Rechten van de Mens waar nou juist dat op veiligheid in staat. Maar de voorzieningenrechter zei sorry daar kan ik in dit verband geen aandacht aan besteden, dat vergt veel te veel studie, dat moet maar in de bodemprocedure. Naar aanleiding daarvan hebben wij gedacht, en Oldenhuis meldde dat straks al eventjes, we hebben net van de week met zijn zessen een zestal bijdragen naar het meestgelezen juristenblad gestuurd, het Nederlands Juristenblad, waarin we allerlei aspecten van de gaswinning belichten. En één ervan gaat dus over van ja hoe denken wij nou dat die Raad van State daarop gaat reageren, op die argumenten ontleend aan het EVRM. We proberen natuurlijk ook die rechter een beetje te beïnvloeden, dat mag eigenlijk niet, want zaken die onder de rechter zijn daar moet je je eigenlijk van onthouden, maar we hebben dit, een beetje een truukje toegepast. Gezegd niet, hoe gaat de Raad van State daar nu mee om maar stel nou dat de Stichting Vrienden van Groningen Centraal naar het Europese Hof toestapt, als ze ongelijk krijgen bij de afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State. Hoe zou het Europese Hof daarop reageren. Dan bemoeien we ons niet met de zaak die onder de Raad van State is, maar één fase verder. [applaus].

We hebben naar drie artikelen gekeken. En toen ik er aan begon dacht ik met name van artikel drie, dat gaat over onmenselijke behandeling. De modelzaak is een Turkse zaak waarin burgers uit hun huis gezet worden op grond van het feit dat ze verdacht worden van het lidmaatschap van de PKK, de Koerdische vrijheidsbeweging. Niet alleen de strijders worden uit hun huis gezet, de huizen worden met de grond gelijk gemaakt. Want de Turkse overheid zegt, dat breekt het verzet van de Koerden. En die zaak, constateert het Europese Hof, dat is een onmenselijke behandeling. Dus toen ik hier aan begon dacht ik, nou dat is toch niet aan de hand in Groningen, want er is opzet aanwezig geweest en de Turkse overheid heeft welbewust en doelbewust die huizen vernietigd enzovoort. Misschien niet om die mensen in de moeilijkheden te brengen, maar ze wisten bliksemsgoed dat dat het gevolg was. Maar naarmate we verder kwamen, ben ik toch heel sterk gaan twijfelen he, want er zijn allerlei andere zaken, we hebben een stuk of vijftig zaken bekeken. Zijn we toch heel sterk gaan twijfelen en wij zeggen langzamerhand, nou het is zeker niet kansloos als je over de onmenselijke behandeling gaat praten, en dat is nogal een aantijging. Ik moet zeggen dat de Engelse term ietsje minder beladen is, dat is “ill treatment”, er zit een docent Engels in de zaal, dus ik probeer het zo goed mogelijk uit te spreken. Dus die is ietsje minder beladen maar nog steeds, als de overheid voor een dergelijke handelswijze wordt veroordeeld, nou dan is dat wel een grote smet op het blazoen van de Nederlandse Staat.

Recht op Leven. Er is nog een ander recht. Dat is wat cryptisch geformuleerd. Maar eigenlijk op grond van de rechtspraak, juridisch prudentie kun je zeggen dat je een recht op woongenot hebt. Leefmilieu, gezondheid, zowel fysiek als psychisch he. Ook talloze mensen die langzamerhand behoorlijke psychische problemen hebben, dus die worden door dit artikel beschermd. Nou wat zou nou dat Europese Hof in het geval van deze twee artikelen beslissen? Dat betekent, in artikel 8 komen wij tot de volgende slotsom. Je hebt een inhoudelijke toets en je hebt de procedurele toets. Dus is dat instemmingsbesluit volgens de juiste procedure tot stand gekomen? Dat is de procedurele toets. En de andere is de materiële toets, is het inhoudelijk juist? Is het verkoopbaar? Is het in overeenstemming met het recht? Nou dan hangt het er dus van af hoe zeer de winning een inbreuk maakt op je woongenot, op je gezondheid, op je veiligheid.

En het criterium is dan of het een onevenredige last op de burger legt ten gunste van de samenleving. Nou, collega Bröring heeft daar ook al wat over gezegd. Ja, ik denk dat we dat veilig kunnen aannemen, dat daarvan sprake is. Dat de last op de mensen in deze regio “disproportional burden” is zoals het Europese Hof zegt. En dat je dat gewoon moet vaststellen. Nou is het wel zo, dat is een addertje onder het gras, in sommige gevallen zegt het Europese Hof, kan je die “disproportional burden” afkopen met schadevergoeding. Dat is ook het model wat de overheid tot nu toe altijd hanteert. Ja er is wel ellende, dat zien we ook wel in, maar dat is afkoopbaar. En dat is maar de vraag, of dat het geval is.

Nou kom ik op de procedurele toets: is dat instemmingsbesluit op de juiste wijze tot stand gekomen, nou daar is geen sprake van. In dat instemmingsbesluit heeft de NAM, ik geloof, wel tien opdrachten verkregen om allerlei onderzoeken te verrichten. En ook trouwens het Nederlands Geologisch Instituut. Dus er was een zwaar tekort, kennistekort op basis waarvan het besluit genomen is. En dat is eigenlijk voor het Europese Hof voldoende om te zeggen, je moet het voorzorgsbeginsel toepassen. Eventjes niet inhalen, bij twijfel niet inhalen. Even stoppen, want anders wordt het de put dempen wanneer het kalf verdronken is. Dus op basis van artikel 8 zou wat ons betreft de partijen die nu geklaagd hebben bij de Raad van State voor het Europese Hof zeker gelijk krijgen.

Dan de laatste vraag, het recht op leven. Speelt het recht op leven. Nou ik zei u net al iets over dat SodM-rapport, dat is alleen maar een studie met betrekking tot het gebied rondom Huizinge. Daar wordt wel degelijk over meer dan honderd doden gesproken bij een beving van meer dan vier. Dus op basis daarvan zeggen wij van, ja, ook het recht op leven moet hier gewoon gestand gedaan worden. En dat is een absoluut recht. Dus bij de vorige, bij artikel 8 kon je nog een beetje een belangenafweging maken. Zelfs als de belangenafweging ongunstig uitviel, kon je zeggen, nou ok, dat compenseren we. Maar het recht op leven is niet afkoopbaar, dat is niet te vervangen door een schadevergoeding. Dus als de rechter hier zou moeten wegen, daarom heb ik de term nog even teruggehaald, dan moet ie kiezen voor levenszekerheid en niet voor leveringszekerheid. Leveringszekerheid is ook maar een relatief begrip. Heeft de minister al enige moeite gedaan om besparingsmaatregelen door te voeren? Ik weet niet of u wel eens het programma, ik geloof dat dat deze week is gestart, mijn vrouw zat daar naar te kijken, ik weet niet hoe het heet, ik geloof “Groen”, gezinnen van bekende Nederlanders die gas moeten besparen en die overdrijven wel een beetje misschien, maar die er toch betrekkelijk makkelijk in slagen om twee-derde van het gas te besparen. Als heel Nederland dat zou doen, dan zouden we hier misschien wel op 12 miljard kubieke meter gas zitten, en er is een verband tussen de hoeveelheid die je wint, en de frequentie van de bevingen en de zwaarte van de bevingen. Wat ie ook zou kunnen doen, de minister, die zou kunnen zeggen, laten we de gasprijs verdubelen. Dan zal de vraag ook drastisch afnemen. Dat is een inelastische vraag. En ik houd tegenwoordig vaak lezingen, ook in het westen, en ik vraag, voelen jullie iets voor een loyaliteitsheffing? Niemand in het westen die zegt, voelen we niks voor. Verdubbeling is misschien veel, maar iedereen ziet dat de balans in dit geval moet doorslaan naar de andere kant, naar levenszekerheid. Dank u voor uw aandacht.